Tezat Nedir?
Anlama dayalı söz sanatlarından bir tanesi olan tezat ya da bilinen diğer ismiyle karşıtlık sanatı; birbirinin tam zıddı olan duygu, düşünce ya hayalleri aralarında bir alaka kurarak kullanılmasıdır. Aynı cümle içinde, aynı mısra da ya da aynı beyitte sıklıkla başvurulan ve hem düzyazı hem de şiirde kullanılabilen bir söz sanatı olan tezatta illa iki zıt kelimenin bulunması da gerekmemektedir. Bazı durumlarda birbirine zıt iki kelime kullanılmaksızın da tezat sanatına başvurulabilmektedir.
Tıpkı, tezat sanatının kullanılmasında her zaman iki zıt kelimeye ihtiyaç olmadığı gibi, her iki zıt kelimenin yer aldığı cümleler de tezat özelliği göstermeyebilir. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus zıt kelimelerin varlığı ya da yokluğundan ziyade, edebi metin içinde ortaya çıkan anlamdır.
Tezat sanatı hususunda dikkat edilmesi gereken bir diğer önemli husus ise bu sanatın, bir diğer söz sanatı olan cinas ile karıştırılmamasıdır. Cinas; okunuş bakımından aynı ya da benzer olan kelimelerin bir arada kullanılması iken, tezat ise birbirine zıt olan kelimelerin ya da düşüncelerin ifade edilmesidir.
Tezat Örnekleri
Bir önceki ara başlığımızda tanımını yapmış olduğumuz tezat sanatının kullanıldığı örnekleri yazımızın devamında bulabilirsiniz:
Örnek 1:
Dostum, dostum, güzel dostum
Bu ne beter çizgidir, bu.
Bu ne çıldırtan denge.
Yaprak döker bir yanımız,
Bir yanımız bahar, bahçe.
Şair, yukarıda paylaşmış olduğumuz şiirin son iki dizesinde, anlamı güçlü kılmak adına tezat sanatına (karşıtlık) başvurmuştur. Kişinin içinde bulunduğu iki farklı duygu durumu “yaprak döker” ve “bahar bahçe” kavramları ile ifade edilmektedir. Bir dizede verilen sonbahar metaforu ile olumsuz duygular, ardından gelen dizede ise kullanılan bahar bahçe mecazı ile de pozitif hisler bir arada kullanılarak tezat sanatı kullanılmıştır.
Örnek 2:
Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz?
Ya gözler altındaki mor halkalar?
Neden böyle düşman görünürsünüz,
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
Cahit Sıtkı Tarancı’nın Otuz Beş Yaş şiirinden alınmış olan beşlikte şair, dost ve düşman kavramlarını kullanarak tezat sanatından faydalanmaktadır. Şair burada yaşlanıyor olmasından ötürü yıllarca dost olarak gördüğü aynaları kendine düşman bellediğinden bahsetmekle karşıtlık sanatının incelikli bir örneğini vermektedir.
Önemli Not: Yazımızın başında, bir cümle içindeki her iki zıt kelimenin varlığının, o metinde tezat sanatından yararlanıldığını göstermeyeceğinden bahsetmiştik. Şimdi gelin bu durumu bir örnek üzerinden birlikte inceleyelim:
Örnek 3:
Benim gömleğim siyahken; o beyaz giymişti.
Bu cümle içinde kullanılan siyah ve beyaz kelimeleri birbirine zıt olmalarına rağmen, tezat sanatından bahsedilemez.